|
100 жыл бұрын қайырымдылық акцияларын ұйымдастырушылар жасанды түймедақты сатты және жиналған қаражат туберкулезбен ауыратын науқастарды емдеуге көмек ретінде берілді. Сол оқиғаларды еске алу үшін ақ түймедақ осы қауіпті жұқпалы аурумен күресудің символына айналды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының шешімі бойынша алғаш рет Дүниежүзілік туберкулезбен күрес күні 1993 жылғы 24 наурызда аталып өтті, ал кейіннен мереке жыл сайын атап өтілді. Бұл күн кездейсоқ таңдалмады, өйткені дәл осы күні 1882 жылы неміс микробиологы Роберт Кох туберкулез қоздырғышының ашылғанын жариялады, бұл болашақта осы ауруды емдеудің және алдын-алудың тиімді тактикасын жасауға мүмкіндік берді. Бұл күні өткізілетін ақпараттық акцияның мақсаты туберкулездің алдын алу және емдеу проблемасына тек мүдделі мемлекеттік органдардың басшылығын ғана емес, сондай-ақ халықтың қалың жігін ақпараттық жұмысқа тарту, оларға осы аурудың алдын алу шаралары, диагностика мен емдеудің заманауи әдістері және фтизиопульмонология қызметінің қазіргі даму үрдістері туралы мәліметтерді жеткізу болып табылады. Дүниежүзілік туберкулезге қарсы күрес күні барлық бей-жай қарамайтын адамдарға: пациенттерге, олардың отбасы мүшелеріне, үкіметтік емес ұйымдарға, туберкулезбен ауыратын пациенттерге медициналық көмек көрсетуге тартылған медицина қызметкерлеріне, денсаулық сақтау саласындағы саясатты қалыптастыратын лауазымды адамдарға және басқа да мүдделі тараптарға туберкулезді анықтауды және емдеуді ұйымдастырудағы неғұрлым өзекті мәселелерді талқылауға мүмкіндік береді. ДДСҰ мәліметтері бойынша, 2018 жылы әлемде туберкулезбен 10 миллионға жуық адам ауырған. Аурудың ауыртпалығы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуына байланысты үлкен шектерде, жылына 100 000 адамға шаққанда бес-тен 500-ден астам жаңа жағдайға дейін өзгереді. Бұл ретте АИТВ-теріс (1,2 миллион) және АИТВ-инфекциясы бар (251 000 адам) пациенттер арасында туберкулезден болатын өлім-жітімнің жоғары үлесі байқалды, бұл бастапқы иммун тапшылығына байланысты. Туберкулез ауруының ең жоғары деңгейі үш мемлекетте тіркелген: Үндістан (27%), Қытай (14%) және Ресей Федерациясы (9%). Туберкулездің мультирезистенттік түрлерінің кеңінен таралуы халық денсаулығына аса елеулі қатер болып табылады. Көптеген дәрілерге көнбейтін немесе рифампицинге (КДК/РТБ) көнерген туберкулезбен ауыру жағдайларының үлесі бүкіл әлемде жаңа жағдайлар арасында 3,4% - ды және бұрын емделген жағдайлар арасында 18% - ды құрады, бұл ретте посткеңестік мемлекеттерде туберкулездің мультирезистентті түрімен емделген жағдайлар саны 50% - дан астамды құрайды. Сонымен қатар, Қазақстанда соңғы жылдары туберкулез бойынша эпидемиологиялық ахуалда оң динамика байқалуда. Мұны соңғы 10 жылда туберкулезбен сырқаттанушылық көрсеткішінің республика бойынша орта есеппен 2,3 есеге (100 мыңға 105,3-тен 35,7-ге дейін) төмендеуі, өлім-жітім көрсеткіші 6 есеге (100 мыңға 12,9-дан 1,9-ға дейін) төмендегені айғақтайды.
1 кесте ҚР 2009-2019жж. туберкулезбен ауыру көрсеткіші |
|||||||||||||||
|
Аймақ атауы |
2009 |
2010 |
2011 |
2012 |
2013 |
2014 |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
|
|||
|
Қазақстан Республикасы |
105.3 |
95.3 |
86.6 |
81.7 |
73.4 |
66.4 |
58.5 |
52.7 |
52.2 |
48.2 |
45.6 |
|
|||
|
Ақмола |
158.2 |
121.5 |
102.3 |
94.0 |
86.4 |
77.6 |
72.5 |
70.6 |
64.9 |
56.6 |
51.0 |
|
|||
|
Ақтөбе |
96.0 |
79.3 |
76.4 |
74.1 |
71.9 |
68.9 |
60.8 |
58.3 |
57.8 |
51.6 |
49.7 |
|
|||
|
Алматы |
90.9 |
80.8 |
75.8 |
76.7 |
70.5 |
68.1 |
54.2 |
53.9 |
48.2 |
45.4 |
43.4 |
|
|||
|
Атырауская |
123.1 |
115.7 |
107.5 |
102.0 |
90.6 |
84.7 |
78.6 |
66.2 |
63.0 |
74.8 |
66.6 |
|
|||
|
Шығыс Қазақстан |
121.4 |
124.0 |
109.9 |
101.1 |
88.4 |
71.3 |
59.9 |
49.6 |
53.7 |
52.3 |
49.3 |
|
|||
|
Жамбыл |
88.8 |
83.0 |
78.4 |
77.2 |
70.6 |
58.9 |
58.1 |
54.8 |
51.5 |
50.2 |
45.1 |
|
|||
|
Батыс Қазақстан |
105.5 |
95.7 |
86.0 |
76.7 |
66.5 |
63.8 |
58.4 |
48.2 |
48.1 |
47.7 |
47.2 |
|
|||
|
Қарағанды |
96.9 |
89.9 |
82.5 |
78.9 |
75.0 |
71.6 |
64.6 |
54.7 |
51.3 |
45.6 |
43.5 |
|
|||
|
Қостанай |
115.9 |
107.5 |
107.3 |
103.1 |
86.9 |
76.3 |
65.5 |
62.1 |
61.8 |
58.8 |
56.2 |
|
|||
|
Қызылорда |
118.5 |
110.0 |
97.9 |
92.0 |
86.1 |
76.8 |
72.3 |
64.9 |
59.1 |
53.5 |
51.4 |
|
|||
|
Маңғыстау |
118.4 |
98.1 |
84.9 |
81.2 |
76.9 |
71.2 |
64.2 |
59.2 |
55.7 |
53.3 |
52.1 |
|
|||
|
Павлодар |
112.4 |
98.0 |
91.1 |
88.8 |
81.1 |
69.9 |
58.4 |
54.0 |
49.1 |
46.9 |
45.0 |
|
|||
|
С-Қазақстан |
119.5 |
105.7 |
85.8 |
86.3 |
84.8 |
80.2 |
74.8 |
72.9 |
67.0 |
63.4 |
63.1 |
|
|||
|
Түркістан |
|
|
|
|
|
|
|
|
51.9 |
37.6 |
36.0 |
|
|||
|
ОҚО / Шымкент қ. |
78.1 |
74.3 |
67.1 |
63.0 |
59.5 |
56.5 |
46.4 |
40.8 |
52.2 |
43.1 |
41.5 |
|
|||
|
Алматы қ. |
75.4 |
70.1 |
68.5 |
63.4 |
55.9 |
50.4 |
45.3 |
36.7 |
35.1 |
35.4 |
33.6 |
|
|||
|
Астана қ. |
191.8 |
165.6 |
138.1 |
111.4 |
74.6 |
60.7 |
58.6 |
54.4 |
53.9 |
48.2 |
44.3 |
|
|||
| 2-кесте 2009-2019 жылдары ҚР-да туберкулезден болатын өлім-жітім | |||||||||||
|
Аймақ атауы |
2009 |
2010 |
2011 |
2012 |
2013 |
2014 |
2015 |
2016 |
2017 |
2018 |
2019 |
|
Қазақстан республикасы |
12.9 |
10.6 |
8.4 |
7.4 |
5.6 |
4.9 |
4.1 |
3.4 |
3.0 |
2.4 |
2 |
|
Акмола |
13.1 |
11.4 |
8.1 |
9.1 |
4.4 |
4.9 |
4.9 |
4.2 |
3.3 |
1.6 |
1,8 |
|
Ақтөбе |
12.6 |
8.8 |
6.9 |
6.7 |
4.9 |
4.5 |
4.2 |
3.6 |
2.7 |
2.8 |
2,1 |
|
Алматы |
4.9 |
4.1 |
3.5 |
3.5 |
2.2 |
2.5 |
1.9 |
1.9 |
1.6 |
1.4 |
1,3 |
|
Атырау |
10.8 |
9.7 |
8.2 |
7.8 |
6.4 |
4.2 |
2.9 |
2.3 |
2.3 |
1.9 |
1,7 |
|
Шығыс Қазақстан |
20.9 |
18.1 |
16.2 |
12.6 |
10.3 |
7.9 |
5.4 |
3.9 |
4.0 |
2.7 |
2,0 |
|
Жамбыл |
12.6 |
9.6 |
6.6 |
6.5 |
4.7 |
4.7 |
3.7 |
3.6 |
2.7 |
2.2 |
2,0 |
|
Батыс Қазақстан |
14.5 |
10.6 |
8.0 |
6.8 |
4.8 |
4.3 |
3.5 |
2.7 |
2.6 |
2.5 |
2,4 |
|
Қазақстан |
20.4 |
15.9 |
12.6 |
9.4 |
9.3 |
8.6 |
8.1 |
6.9 |
5.0 |
4.5 |
3,8 |
|
Қарағанды |
15.2 |
11.1 |
10.7 |
10.1 |
7.6 |
5.2 |
5.3 |
4.8 |
3.8 |
4.0 |
3,7 |
|
Қызылорда |
15.5 |
11.1 |
9.2 |
7.8 |
6.0 |
4.1 |
3.7 |
3.4 |
3.2 |
2.8 |
2,3 |
|
Манғыстау |
10.1 |
9.9 |
5.6 |
7.9 |
6.6 |
5.4 |
2.9 |
2.7 |
2.6 |
2.2 |
2 |
|
Павлодар |
16.3 |
13.3 |
8.8 |
8.4 |
6.7 |
6.1 |
4.6 |
3.3 |
3.2 |
2.7 |
2,1 |
|
С-Қазақстан |
19.3 |
18.6 |
11.8 |
8.2 |
6.7 |
4.9 |
4.2 |
3.9 |
4.3 |
3.4 |
3,8 |
|
Түркістан |
|
|
|
|
|
|
|
|
1.8 |
1.3 |
1 |
|
ОҚО/ Шымкент қ. |
9.6 |
7.3 |
6.0 |
5.0 |
3.9 |
5.8 |
2.9 |
2.5 |
3.2 |
1.3 |
1,6 |
|
Алматы қ. |
8.0 |
9.6 |
7.7 |
7.9 |
5.8 |
5.0 |
4.8 |
3.9 |
3.5 |
2.7 |
2,1 |
|
Астана қ. |
10.4 |
9.5 |
8.3 |
6.7 |
2.9 |
3.1 |
3.9 |
2.1 |
1.8 |
2.8 |
1,3 |
Сонымен қатар, ДДҰ стандарттарына сәйкес 100 мың тұрғынға 50 науқасты тіркеу індет болып саналады. ДДҰ-ның осы стандартына бағдарлана отырып, бүгінгі күні 1-кестеге сәйкес Атырау (66), Солтүстік Қазақстан (63,1) Қостанай (56), Ақмола (51), Қызылорда (51,4), Маңғыстау (52,1) облыстарында туберкулез бойынша қолайсыз эпидемиологиялық жағдай сақталуда деп есептеуге болады.
Туберкулезден болатын өлім-жітімнің ең жоғары деңгейі Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарында байқалды (100 мың тұрғынға 3,8) (2-кесте).
Қазақстанда мемлекет есебінен туберкулезбен күрес жөніндегі қызметті, оның ішінде шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарда туберкулезді анықтау және емдеу үшін қаржыландырудың 95% қамтамасыз етіледі. Жыл сайын 12 мыңға жуық жаңа жағдайлар мен қайталанулар анықталады. Жаңа жағдайлар мен қайталанулар арасында емдеудің сәттілік деңгейі 88% құрайды. Ұлттық фтизиопульмонология ғылыми орталығының деректері бойынша ДДҰ ұсынған диагностиканың инновациялық әдістемелері мен емдеудің жаңа схемаларын қолданудың арқасында Қазақстанда туберкулезді және көптеген дәрілерге көнбейтін Туберкулезді емдеудің тиімділігі әлемдегі ең жоғары көрсеткіштердің бірі болып табылады. Алғаш рет анықталған туберкулезбен ауыратын пациенттерде емдеу тиімділігі 87,8% – ды (ДДҰ стандарты – 85%), ал көптеген дәрілерге көнбейтін туберкулез микобактериялары бар пациенттерде-ДДҰ стандарты 75% болған кезде 82,5% - ды құрады.
БҰҰ әзірлеген елдердің тұрақты дамуы саласындағы негізгі бағыттар және ДДҰ-ның 2030 жылға дейінгі туберкулезді жою жөніндегі стратегиясы шеңберінде 2015 жылғы деңгеймен салыстырғанда туберкулезден болатын өлім-жітімді 90% - ға төмендету және туберкулезбен сырқаттану деңгейін 80% - ға қысқарту көзделіп отыр.
Осы мақсаттарға жету үшін ДДҰ келесі төрт жаһандық мәселені шешуді жоспарлап отыр:
* бес жылдық кезеңде (2018-2022 жж.) туберкулезден 40 миллион адамды емдеу;
* бес жылдық кезеңде (2018-2022 жж.) жасырын туберкулез инфекциясын профилактикалық емдеумен кемінде 30 миллион адамды қамту;
* 2022 жылға қарай жыл сайын туберкулезді диагностикалау мен емдеу және науқастарды күту бойынша қызметтерге жалпыға бірдей қолжетімділікті қамтамасыз ету мақсатында кемінде 13 млрд. АҚШ;
* жыл сайын туберкулез саласындағы зерттеулерді қаржыландыру үшін кемінде 2 млрд. АҚШ.
Қазақстанда туберкулезбен сырқаттанушылық пен өлім-жітімді төмендетуге бағытталған жұмыстар жалғасуда.
Туберкулездің алдын-алу вирустың барлық күш-жігерін жоққа шығаратын күшті қарсылықтардың бірі болып қала береді. Медициналық алдын алу шараларының мақсаты дені сау контингенттің туберкулез инфекциясын жұқтыру қаупін азайту болып табылады.
Негізгі алдын алу бағыттары:
- науқас тұратын жерлерде эпидемияға қарсы іс-шаралар;
- науқастарды уақтылы анықтау (аурудың дамуының алғашқы кезеңдерінде);
- тиісті емдеу;
- инфекцияның ауруханаішілік таралуына және емдеудегі үзілістерге қарсы күрес;
- вакцинация және химиопрофилактика жүргізу.
Республикада ҚР Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 30 қарашадағы № ҚР ДСМ-214/2020 бұйрығымен туберкулездің алдын алу бойынша іс-шаралар өткізу қағидалары бекітілді.
Төменде туберкулездің алдын алу бойынша халыққа арналған жалпы ережелерді ұсынамыз:
- ағзаны табиғи жолмен нығайтуға және оның иммундық жүйесіндегі іркілістерге жол бермеуге мүмкіндік беретін салауатты өмір салтын ұстану (жақсы тамақтаныңыз, үнемі спортпен шұғылданыңыз, таза ауада көбірек болыңыз, темекі шекпеңіз, алкогольді шектен тыс пайдаланбаңыз);